Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: Ο Έλληνας

Επιμέλεια Ρίκη Ματαλλιωτάκη

ΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ: Γεννήθηκε το 1541 στο Βενετοκρατούμενο Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο Κρήτης, που όμως σε αντίθεση με όλες τις υπόλοιπες, τουρκοκρατούμενες περιοχές της Ελλάδος, εκείνη την εποχή ήταν κέντρο πολιτιστικής κίνησης και ανάπτυξης αφού το εξαγωγικό εμπόριο ανθούσε και οι σχέσεις του νησιού με την Ευρώπη απλώνονταν όχι μόνο σε εμπορικό επίπεδο αλλά και στον πνευματικό και καλλιτεχνικό τομέα..
Ήδη από τον προηγούμενο αιώνα στη Κρήτη ανθούσε η περίφημη Κρητική σχολή η οποία εξήγαγε φορητές εικόνες κατά παραγγελία σε ναούς και ιδιώτες της Δύσης και κυρίως της Ιταλίας.
Σε ένα τέτοιο πολιτιστικό περιβάλλον λοιπόν διαμορφώθηκε η αρχική καλλιτεχνική αντίληψη του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου με έντονη τη βυζαντινή επίδραση στα πρώιμα τουλάχιστο έργα του μια και τότε ξεκίνησε να υπογράφει με το βυζαντινό τρόπο ( Διά χειρός Δομήνικου Θεοτοκόπουλου) τον οποίο και διατήρησε για όλη την υπόλοιπη ζωή του.
Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος όμως από πολύ νωρίς αποχωρίζεται τη γενέτειρα του και ξεκινά για την Ιταλία η οποία έχει ήδη αναδείξει μεγάλους αναγεννησιακούς ζωγράφους όπως τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι, το Μιχαήλ Άγγελο, το Ραφαήλ και τον Τιτσιάνο, ο οποίος μάλιστα υπήρξε και ο σημαντικότερος δάσκαλος του Θεοτοκόπουλου.
Εγκαθίσταται αρχικά στη Βενετία, από τα πιο δυνατά ευρωπαϊκά κέντρα τέχνης τότε, και μαθητεύει κοντά στον Τιτσιάνο γνωρίζοντας κοντά του την τέχνη της όψιμης Αναγέννησης και σύντομα κερδίζει την εκτίμηση της αστικής κοινωνίας και άλλων ομότεχνων του οι οποίοι τον αποκαλούν «Ο ΈΛΛΗΝΑς» (il Greco)
Έργα του αυτής της εποχής είναι το «Όρος Σινά) και «ο Ιησούς θεραπεύει τον τυφλό», που εμπνέεται από τη Παλαιά Διαθήκη και στα οποία τοποθετεί βυζαντινά στοιχεία αλλά που εν τούτοις είναι καθαρά ενετικής τεχνοτροπίας

ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ: Γύρω στα 1570, γνωστός καλλιτέχνης πια και σε ηλικία 30 ετών, φεύγει από τη Βενετία για την πρωτεύουσα της Ιταλίας, τη Ρώμη, όπου ολοκληρώνει τις νέες καλλιτεχνικές ιδέες κι από κει, έχοντας πλέον αποκτήσει ιταλική παιδεία και συγχρόνως κουβαλώντας τις μνήμες της βυζαντινής παράδοσης, ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος θα μεταφερθεί στην Ισπανία, πιθανόν το 1575, όπου αρχικά θα διαμείνει στη Μαδρίτη για σύντομο χρονικό διάστημα έως ότου το 1577 εγκατασταθεί μόνιμα πια στο Τολέδο για να διαμορφώσει το προσωπικό και αξεπέραστο ύφος του.
Το Τολέδο, μια μικρή πόλη με έντονο αίσθημα μυστικισμού και θρησκευτικής κατάνυξης, θα γίνει η καινούργια πατρίδα του Θεοτοκόπουλου, στην οποία θα παραμείνει ως το θάνατό του μια κι εκεί ο εσωτερικός του κόσμος θα βρει το κατάλληλο κλίμα για να εκφραστεί ελεύθερα και δημιουργικά ενώ ταυτόχρονα εκεί θα αποκτήσει και το μοναδικό του παιδί, το Γιώργη Μανουήλ, με τη Χερωνύμα ντε λας Κουέβας, σύντροφό του ως το τέλος της ζωής του.
Οι οικονομικοί του πόροι προέρχονταν από τις αναθέσεις εκκλησιών του Τολέδο κυρίως, τις οποίες καλούνταν να φιλοτεχνήσει και έργα τούτης της περιόδου είναι η «Αγ. Τριάδα» του Πράδο, το περίφημο «Εσπόλιο», η «Γυναίκα με την ερμίνα», η οποία ταυτίζεται με τη σύντροφό του, Χερωνύμα και «Η λατρεία του ονόματος του Ιησού» κ.α.
Το 1582 ολοκληρώνει το «Μαρτύριο του Αγ. Μαυρίκιου και της Θηβαϊκής Λεγεώνας», μετά από εντολή του βασιλιά Φιλίππου του Β΄ για το μοναστήρι του Εσκοριάλ., ο βασιλιάς όμως ενοχλείται από την ελεύθερη απόδοση των βιβλικών μορφών και από την κυριαρχία εκθαμβωτικών χρωμάτων.κι έτσι ο ζωγράφος δε θα δεχτεί άλλη βασιλική παραγγελία.
–Το έργο αυτό κρίθηκε ακατάλληλο για το Εσκοριάλ και παραμερίστηκε για να τοποθετηθεί μετά την αναγνώριση της αξίας του στις συνοδικές Αίθουσες του Εσκοριάλ, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα.-
Αντίθετα, στη κλειστή κοινωνία του Τολέδο τα έργα του γίνονται κάτι παραπάνω από αποδεκτά με αποτέλεσμα ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος να αναδείξει μέσα από την τέχνη του απλούς ανθρώπους του ισπανικού λαού φιλοτεχνώντας πορτρέτα δασκάλων του, ευεργετών του, του γιου του, της συντρόφου του μα και πολλών σημαντικών ανθρ[ωπων της εποχής του.
Ο Ελ Γκρέκο βρέθηκε αντιμέτωπος πολλές φορές με την Ιερά Εξέταση και χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι κάποτε τον κάλεσαν σε δίκη γιατί οι πίνακές του ήταν αιρετικοί, επειδή τα φτερά των αγγέλων στους πίνακές του είχαν μεγαλύτερο μέγεθος από το «φυσικό».
Στο έργο του μεγάλου καλλιτέχνη είναι διάχυτη η αγωνία του να υποτάξει την ύλη στο πνεύμα κάτι που επιδιώκεται άλλοτε με δυναμισμό, άλλοτε με θυμό, άλλοτε πάλι με παράφορο πάθος που φαίνεται καθαρά στα αποσαρκωμένα πρόσωπα των αγίων των οποίων οι μορφές έχουν απαλλαχτεί από κάθε τι υλικό και φθαρτό φανερώνοντας την ανωτερότητα του πνεύματος και την επικράτηση τους μέσα σε ένα μεταφυσικό πλαίσιο.
Αλλά και η μορφή του Χριστού στα έργα του Δομίνικου Θεοτοκόπουλο, είτε στο Σταυρό, είτε στο δρόμο για το Γολγοθά, είτε πληγωμένος, είτε οπουδήποτε, εμφανίζεται τραγική, αφού στο πρόσωπο του θεανθρώπου ο ζωγράφος φαίνεται καθαρά πως απεικονίζει ολόκληρη την ανθρωπότητα, που αγωνιά και θλίβεται για τα δεινά της.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ: Το 1612 ο Θεοτοκόπουλος φιλοτεχνεί την «Προσκύνηση των βοσκών» για να τοποθετηθεί στον τάφο του, στην κρύπτη που εξασφάλισε στο ναό του Σάντο Ντομίγκο. Δύο χρόνια αργότερα εξουσιοδοτεί το γιο του Γεώργιο Μανουήλ, να συντάξει τη διαθήκη του και τον ίδιο χρόνο ο Γκρέκο φεύγει από τη ζωή, άρρωστος, σε ηλικία εβδομήντα τριών ετών.
Έκτοτε, την εθνικότητα τούτου του μεγάλου ζωγράφου διεκδίκησαν και οι τρεις πατρίδες του, η Κρήτη, η Ιταλία κι η Ισπανία , όμως το διεθνώς αποδεκτό όνομα «ELGRECO» καθρεφτίζει μοναδικά τη ταυτότητά του: el (Ισπανία) Greco (Ιταλία) με τη σημασία «ο Έλληνας».
Όποια ωστόσο κι αν είναι η εθνική του ταυτότητα, αδιαμφισβήτητο γεγονός είναι πως ο Έλληνας που με το δικό του, αξεπέραστο τρόπο ξεχώρισε από τους ομότεχνους του ταυτίζοντας το ανθρώπινο δράμα με το δράμα του θεανθρώπου, ανήκει στους πιο μεγάλους ζωγράφους που έχει να επιδείξει το ανθρώπινο πνεύμα άρα κι ο ίδιος ανήκει σ΄ ολάκερη την ανθρωπότητα αφού και η Τέχνη χωρίς φυλετικές διακρίσεις ανήκει απλά στον Άνθρωπο..